Ενας αµερικανός πρώην πρεσβευτής στην Αθήνα θυµάται…
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΡΟΜΠΕΡΤ ΚΗΛΥ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ, TA NEA
Ο διπλωμάτης και μετέπειτα πρεσβευτής) των ΗΠΑ στην Ελλάδα Ρόµπερτ Β. Κήλυ δίνει στη δηµοσιότητα τις ηµερολογιακές σηµειώσεις του από την ταραγµένη περίοδο που προετοίµασε τη δικτατορία. Την περίοδο εκείνη γνώρισε και τον Ανδρέα Παπανδρέου και η αντίληψή του για εκείνον δεν συµφωνούσε αναγκαστικά µε το αµερικανικό στερεότυπο για τον µετέπειτα ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ και πρωθυπουργό.Η ουσία είναι ότι το διάστηµα της θητείας του στην Ελλάδα ο Κήλυ κρατούσε συστηµατικές ηµερολογιακές σηµειώσεις, τις οποίες εκδίδει για πρώτη φορά αυτές τις ηµέρες σε ένα βιβλίο που στα ελληνικά κυκλοφορεί µε τον τίτλο: «Η αµερικανική πρεσβεία και η κατάρρευση της δηµοκρατίας στην Ελλάδα, 1966-1969. Η µαρτυρία ενός διπλωµάτη».
Το πορτρέτο
Το βιβλίο του, σε µετάφ ραση της Ελισάβετ Παπαδοπούλου, που θα κυκλοφορήσει στις 10 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη, προλογίζει ο παλαιός διπλωµάτης και καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Connecticut State University Τζων Ιατρίδης. Μεταξύ των άλλων, ο Ιατρίδης σηµειώνει τις ιδιαίτερες, τις ξεχωριστές περιγραφές του Κήλυ στην παρουσία και στον ρόλο του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος θα πρωταγωνιστούσε στο πολιτικό σκηνικό τρεις ολόκληρες δεκαετίες. «Οι µελετητές εκείνης της περιόδου θα βρουν ενδιαφέρουσα την απεικόνιση του Ανδρέα Παπανδρέου από τον Κήλυ, η οποία δίνεται µε πολύ περισσότερες αποχρώσεις και λιγότερη κινδυνολογία σε σχέση µε το πώς τον παρουσίαζαν οι προϊστάµενοί του που έπαιζαν αποφασιστικό ρόλο στη διαµόρφωση της πολιτικής της Ουάσιγκτον προς την Ελλάδα», γράφει ο Ιατρίδης. «Με ειδίκευση στην οικονοµική ανάπτυξη και µε ισχυρούς φίλους στην Αµερική», σηµειώνει ο Ιατρίδης, «ο Ανδρέας είχε εισέλθει στην πολιτική και, µετά την εκλογή του στο Κοινοβούλιο, είχε αναδειχθεί σε σηµαίνον µέλος του υπουργικού συµβουλίου και στον κύριο έµπιστο σύµβουλο του πατέρα του. Ευφυέστατος, αλαζόνας και µαχητικός, µέχρι το 1965 ο Ανδρέας είχε γίνει το αλεξικέραυνο που συγκέντρωνε την εχθρότητα των συντηρητικών, του στρατού και των Ανακτόρων, καθώς και σηµαντικών µελών της Ενωσης Κέντρου. Κατά τη διατύπωση του Ανσουτζ (σ.σ. Νόρµπερτ Ανσουτζ, ο αναπληρωτής του αµερικανού πρεσβευτή το καλοκαίρι του 1965, όταν µετατέθηκε ο πρεσβευτής Λαµπουίς και πριν έρθει ο Φίλιπ Τάλµποτ), ο Ανδρέας ήταν το πιο ευάλωτο σηµείο του πατέρα του».«Υποπτος»
Την ίδια εποχή, πάντως, όπως επίσης σηµειώνει ο Ιατρίδης, «η εντεινόµενη καχυποψία και εχθρότητα µε την οποία αντιµετωπιζόταν ο Ανδρέας στην Αθήνα σταδιακά επεκτάθηκε και στην επίσηµη Ουάσιγκτον. (…) Θεωρούνταν ύποπτος για συνωµοσία µε τους κοµµουνιστές και ότι, ευκαιρίας δοθείσης, θα προσπαθούσε να κατευθύνει την Ελλάδα προς µια αδέσµευτη, ουδέτερη στάση. Οι κινδυνολογικές απόψεις της Ουάσιγκτον για τον Ανδρέα εξελίσσονταν σε σηµαντικό παράγοντα της αµερικανικής στάσης απέναντι στις εσωτερικές εξελίξεις στην Ελλάδα».
Την περίπτωση Ανδρέα Παπανδρέου θα παρακολουθήσουµε κι εµείς σήµερα στα «ΝΕΑ», το δύσκολο 1966 µέχρι το 1967 µέσα από την αφήγηση του Κήλυ στα αποσπάσµατα από το βιβλίο του που προδηµοσιεύονται κατ αποκλειστικότητα. Η σχέση του µε τις µυστικές υπηρεσίες, οι ιδεολογικές ανησυχίες του, η εµπλοκή του στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ είναι µερικές από τις πτυχές της παρουσίας του στα πολιτικά πράγµατα της χώρας. Η περιγραφή από τον Κήλυ εκείνης της παρουσίας, εκτός από µοναδικό ιστορικό ντοκουµέντο, είναι και µια άσκηση ύφους από έναν διπλωµάτη, η κοµψότητα της γλώσσας του οποίου συναγωνίζεται την καθαρότητα των προσεγγίσεών του.
Ο Ανδρέας είχε βρει έναν ακόµη τρόπο για να ελκύσει τον έλληνα αριστερό ψηφοφόρο. Εξαιτίας του γεγονότος ότι µεγάλο µέρος της αντίστασης κατά της γερµανικής κατοχής της Ελλάδας στα χρόνια του πολέµου βρισκόταν υπό κοµµουνιστικό έλεγχο, αλλά και της κοµµουνιστικής εξέγερσης που επακολούθησε ενάντια στη βασιλική κυβέρνηση, πολλοί Ελληνες είχαν «στιγµατιστεί» από παλαιότερη σχέση τους µε το κοµµουνιστικό κίνηµα. Οι αρχές ασφαλείας της κυβέρνησης φακέλωναν αυτούς τους ανθρώπους, κατατάσσοντάς τους σε διάφορες κατηγορίες κοµµουνιστών (κατ όνοµα, αφοσιωµένοι, επικίνδυνοι και πάει λέγοντας), που σήµαινε γι αυτούς ότι δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν βεβαιώσεις ή πιστοποιητικά από την Αστυνοµία, που ήταν απαραίτητα για να βρουν εργασία, να λάβουν εγκρίσεις και άδειες διαφόρων ειδών, να αποκτήσουν πρόσβαση στην Ανώτερη Εκπαίδευση, καθώς και πολλά άλλα αυτονόητα δικαιώµατα για τους περισσότερους πολίτες αλλά απαγορευµένα προνόµια πλέον για τωρινούς ή παλαιότερους «κοµµουνιστές». Εκείνοι οι χαρακτηρισµένοι αριστεροί αντιµετωπίζονταν ως εντελώς δεύτερης αν όχι τρίτης κατηγορίας πολίτες και ψήφιζαν την ΕΔΑ επειδή το κόµµα της άκρας Αριστεράς ήταν το µοναδικό που υποσχόταν να άρει κάποια µέρα αυτό το στίγµα.
Η υπόσχεση. Ο Ανδρέας πρόσφερε την προοπτική της άρσης του στίγµατος ακόµα νωρίτερα, καθώς είχε την ευκαιρία να ανέλθει στην εξουσία τώρα, δεν ενέκρινε την πολιτική που καθιέρωσε δύο είδη Ελλήνων, τους αποδεκτούς και τα «µιάσµατα», και υποσχέθηκε την κατάργηση των αυστηρών αυτών περιορισµών εις βάρος των πρώην αριστερών ακτιβιστών. Εποµένως, ίσως να ψήφιζαν µαζικά τον ίδιο και τους δικούς του υποψηφίους.
Το αντι-ανδρεϊκό πνεύµα διαπότιζε την κυβέρνηση των ΗΠΑ
Δεν θα δυσκολευόµουν να πω ότι κανένας στην πρεσβεία (µε µία εξαίρεση), ή στην Ουάσιγκτον οπωσδήποτε, δεν συµπαθούσε έστω και στο ελάχιστο τον Ανδρέα (όπως τον αποκαλούσαν όλοι) και τα αισθήµατα έµοιαζαν αµοιβαία· όµως οι λόγοι γι αυτό δεν ήταν τόσο εύκολο να γίνουν κατανοητοί. Η µοναδική εξαίρεση ήταν ένας νέος οικονοµικός υπάλληλος που είχε υπάρξει φοιτητής του Ανδρέα στο Πανεπιστήµιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ, όπου ο Ανδρέας είχε διατελέσει πρόεδρος του Τµήµατος Οικονοµικών Επιστηµών. Ο υπάλληλος αυτός έπαψε να βλέπει τον Ανδρέα µετά το καλοκαίρι του 1965 επειδή, όπως είπε, µια τέτοια επαφή αντιµετωπιζόταν µε εµφανή δυσφορία από τους ανώτερους υπαλλήλους της πρεσβείας. Η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα το αντι-ανδρεϊκό πνεύµα που διαπότιζε την κυβέρνηση των ΗΠΑ ήταν κατά την εξαιρετικά ανεπαρκή ενηµέρωσή µου στο υπουργείο πριν από την αναχώρησή µου για την Αθήνα.
Ο τότε αρµόδιος υπάλληλος µού είχε παραδώσει ένα µεγάλο ντοσιέ µε φακέλους µε υλικό για το παρελθόν του Ανδρέα που είχε ετοιµάσει η CΙΑ, στο οποίο, µεταξύ άλλων, υποτίθεται πως αποδεικνυόταν ότι για πολλά χρόνια είχε υπάρξει «συνοδοιπόρος», ότι είχε εµπλακεί σε υποθέσεις διαφθοράς κατά τη διάρκεια της συµµετοχής του στην κυβέρνηση του πατέρα του _ όπως ότι έδινε παχυλά συµβόλαια σε ένα φίλο του πολεοδόµο _, ότι ήταν ηθικά επιλήψιµος επειδή είχε ερωτική σχέση µε τη γυναίκα του πολεοδόµου, και ότι γενικά ήταν ένα αξιοκατάκριτο άτοµο που συνιστούσε σοβαρό κίνδυνο για τα συµφέροντα των ΗΠΑ στην Ελλάδα.
Η πρώτη περίοδος. Ηταν προφανές ότι οι σχέσεις ήταν κάποτε καλές, όταν ο Ανδρέας είχε πρωτοέρθει στην Ελλάδα. Είχε κάποιους φίλους στην πρεσβεία. Επειτα τα πράγµατα εξελίχθηκαν πολύ άσχηµα, µε αφετηρία µάλλον την είσοδό του στην ελληνική πολιτική. Μια σοβαρή µελέτη για την επιδείνωση αυτής της σχέσης θα αποτελούσε συναρπαστική µονογραφία.
Η υπόθεση Λαµπράκη και η κρίση πριν από τη δικτατορία
Από τα σηµαντικά γεγονότα του φθινοπώρου του 1966 ήταν δύο άσχετες µεταξύ τους αλλά παράλληλα διενεργούµενες δίκες µεγάλης πολιτικής σπουδαιότητας. Στη Θεσσαλονίκη έγινε η δίκη των δολοφόνων του ειρηνιστή βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαµπράκη.
Στην Αθήνα, σχεδόν τον ίδιο καιρό, έγινε η δίκη 28 αξιωµατικών του τακτικού στρατού που κατηγορήθηκαν για προδοσία και συνωµοσία όσον αφορά την υποτιθέµενη συγκρότηση µιας µυστικής φιλο-ανδρεϊκής συνωµοτικής οµάδας µέσα στο στράτευµα γνωστής ως ΑΣΠΙΔΑ. (…) Ορισµένοι φιλελεύθεροι πολιτικοί, µε επικεφαλής τον Ανδρέα Παπανδρέου, αλλά περιλαµβανοµένων και κάποιων κορυφαίων αποστατών (µέχρι και το όνοµα του Μητσοτάκη αναφέρθηκε), κατηγορήθηκαν για ανάµειξη στην υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ και οι πολιτικοί τους αντίπαλοι απαιτούσαν να παραπεµφθούν και αυτοί σε δίκη. Δεν ήταν δυνατόν ωστόσο ούτε καν να τους ασκηθεί δίωξη, διότι οι βουλευτές είχαν το προνόµιο της βουλευτικής ασυλίας για όσο διαρκούσε η σύνοδος της Βουλής.
Το Δεκέµβριο έγιναν σοβαρές διαπραγµατεύσεις από τις αντιµαχόµενες δυνάµεις για την εξεύρεση κάποιας λύσης στη µακροχρόνια πολιτική κρίση. Στους πολιτικούς όλων των τάσεων ήταν πλέον εµφανές ότι τελικά έπρεπε να γίνουν εκλογές· δεν υπήρχε άλλη λύση. (…)
Οι εκλογές σχεδιάζονταν για τον Μάιο του 1967 µε έναν καινούργιο εκλογικό νόµο που θα ερχόταν στο Κοινοβούλιο για έγκριση. (…) Ενώ εγώ έφευγα µε την οικογένειά µου και την οικογένεια Λάντσντεϊλ για σκι στη Γιουγκοσλαβία για τις διακοπές της Πρωτοχρονιάς, η πολιτική κρίση έδειχνε να έχει επιτέλους επιλυθεί.
Τον Ιανουάριο όµως, έγινε εµφανές ότι ίσως τα πράγµατα δεν είχαν επιλυθεί και τόσο καλά…
Η Αµερική, η ΚΥΠ και η Κύπρος
Οταν η Ενωση Κέντρου βρέθηκε στην εξουσία, ο Ανδρέας κατέληξε να νιώθει ότι η ανάµειξη της κυβέρνησης των ΗΠΑ στις εσωτερικές ελληνικές υποθέσεις ήταν υπερβολικά µεγάλη και περιόριζε την εθνική κυριαρχία της Ελλάδας.
Είδε ότι ο ελληνικός στρατός και τα Ανάκτορα, θεσµοί και οι δύο στενά συνδεδεµένοι µε τους Αµερικανούς, ενεργούσαν ως εντελώς ανεξάρτητοι παράγοντες εξουσίας, ανεξάρτητοι δηλαδή από την εκλεγµένη κυβέρνηση. Κάτι ακόµα πιο σηµαντικό, η ελληνική CΙΑ (γνωστή ως ΚΥΠ), της οποίας ο Ανδρέας προΐστατο ως υπουργός Προεδρίας στην κυβέρνηση του πατέρα του, έµοιαζε να είναι παράρτηµα του σταθµού της αµερικανικής CΙΑ, και υπήρχε η πεποίθηση ότι η ΚΥΠ είχε χρησιµοποιηθεί για να βοηθήσει να ηττηθεί το Κέντρο στις προεκλογικές του εκστρατείες εναντίον των συντηρητικών τα προηγούµενα χρόνια. Ο Ανδρέας επιχείρησε να διορθώσει αυτή την κατάσταση θέτοντας την ΚΥΠ υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης και επακολούθησε µία ευθεία σύγκρουση µε τα συµφέροντα της αµερικανικής CΙΑ.
Ο Ανδρέας δυσφορούσε επίσης για την παράλειψη της κυβέρνησης των ΗΠΑ να υποστηρίξει την Ελλάδα στη διαµάχη της µε την Τουρκία για την Κύπρο. Η ουδετερότητα της κυβέρνησης των ΗΠΑ απέναντι στην Τουρκία και την Ελλάδα είναι αρκετά κατανοητή και ίσως και ενδεδειγµένη, αλλά η κάθε πλευρά περίµενε την υποστήριξη του µεγάλου δυτικού της συµµάχου. Κατά ανάλογο τρόπο, οι ΗΠΑ δυσαρεστήθηκαν µε αυτό που εξέλαβαν ως κωλυσιεργία και έλλειψη συνεργασίας από την πλευρά των Παπανδρέου στην αµερικανική προσπάθεια να επιτευχθεί λύση της κυπριακής κρίσης το 1964. Ο εξαιρετικά υπερόπτης Ντιν Ατσεσον δυσανασχέτησε τόσο πολύ µε αυτό που προσέλαβε ως υπονόµευση της µεσολαβητικής του αποστολής για την Κύπρο από τους Παπανδρέου, ώστε τους χαρακτήρισε εγγράφως «ο γερο ηλίθιος και ο νεαρός απατεώνας» (…). Ο Ανδρέας και οι άνθρωποι του Κέντρου είχαν αντιληφθεί από καιρό ότι οι Αµερικανοί ευνοούσαν τους συντηρητικούς αντιπάλους τους (ο Μπριγκς, για παράδειγµα, έκανε εγγράφως λόγο για τον «καλό» Καραµανλή). Ισως οι Αµερικανοί να ήταν προκατειληµµένοι ενάντια στους φιλελεύθερους όσο οι τελευταίοι βρίσκονταν εκτός εξουσίας, αλλά κάποιοι Αµερικανοί επέµεναν ότι µετά τη νίκη του Κέντρου στις εκλογές του 1963 και του 1964 η πρεσβεία είχε καθιερώσει στενές σχέσεις συνεργασίας µαζί τους, όπως ακριβώς και µε τους συντηρητικούς προκατόχους τους. Αλλά για διάφορους λόγους, οι σχέσεις αυτές εξελίχθηκαν άσχηµα και έγιναν ακόµα χειρότερες αφότου ο βασιλιάς οδήγησε τον Παπανδρέου σε παραίτηση από την εξουσία.
