Πραγματοποιώντας, την αυγή της 7ης Οκτωβρίου, μια στρατιωτική επίθεση-έκπληξη μεγάλου εύρους επί ισραηλινού εδάφους ξεκινώντας από τη Γάζα, η Χαμάς προκάλεσε μια πολεμική αντίδραση ολέθρια για τους αμάχους και τις υποδομές του θύλακα. Παρ’ όλο που πλέον διεκδικεί τον ρόλο του πρωταθλητή της παλαιστινιακής αντίστασης, οι βαναυσότητες που διέπραξε κατά την επίθεση επιβαρύνουν το πολιτικό μέλλον της.
«Η Μέση Ανατολή σήμερα είναι πιο ήσυχη από όσο ήταν εδώ και είκοσι χρόνια.» Τη στιγμή που παρεμβαίνει με αυτά τα λόγια, στις 29 Σεπτεμβρίου, στο ετήσιο συνέδριο του περιοδικού «The Atlantic» (1), ο Τζέικ Σάλιβαν, σύμβουλος εθνικής ασφαλείας των ΗΠΑ, θέλει να δει στην εξομάλυνση της σχέσης μεταξύ του Ισραήλ και πολλών αραβικών χωρών το σημάδι ότι επέρχεται αποκλιμάκωση στην περιοχή. Πιο ήσυχη; Την ίδια εβδομάδα πάντως, συγκρούσεις στα σύνορα της Γάζας φέρνουν αντιμέτωπες τις ισραηλινές δυνάμεις ασφαλείας και Παλαιστίνιους που έχουν έρθει για να διεκδικήσουν το δικαίωμά τους να επιστρέψουν στη γη των προγόνων τους, απηχώντας τις «πορείες επιστροφής» του 2018 και του 2019, κατά τις οποίες 200 διαδηλωτές είχαν χάσει τη ζωή τους από σφαίρες Ισραηλινών ελεύθερων σκοπευτών.
Πιο ήσυχη; Αλήθεια τώρα; Στις 26 Σεπτεμβρίου, ο Τορ Βένεσλαντ, ειδικός συντονιστής για την ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή, ενημερώνει το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για την παράνομη, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, συνέχιση του εποικισμού της Δυτικής Όχθης και της Ανατολικής Ιερουσαλήμ. Από την πλευρά της, μια απολογιστική έκθεση, καταρτισμένη στα τέλη Αυγούστου από μια σειρά ισραηλινών οργανώσεων υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, επισημαίνει τη συνέχιση των βιαιοπραγιών στα κατεχόμενα εδάφη: μεταξύ 1ης Ιανουαρίου και τέλους Αυγούστου, 220 Παλαιστίνιοι είχαν σκοτωθεί στην περιοχή από τον στρατό του Τελ-Αβίβ ή από εποίκους (2). Όλα αυτά, λοιπόν, καθόλου δεν δείχνουν να αγγίζουν τον κύριο Σάλιβαν. Άλλωστε, όπως λέει μια «νούκτα» (ανέκδοτο) που ακούγεται συχνά στον αραβικό κόσμο, η κατάσταση στη Μέση Ανατολή δεν θεωρείται ανησυχητική παρά μόνο εάν οι Παλαιστίνιοι πάψουν να είναι οι μόνοι που υφίστανται βία.
Μία εβδομάδα αργότερα, οι συνθήκες άλλαξαν με δραματικό τρόπο. Ο «Κατακλυσμός του αλ Άκσα» –κωδική ονομασία της επίθεσης-έκπληξη που διεξήχθη στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου από διάφορες ένοπλες παλαιστινιακές οργανώσεις υπό την αιγίδα της Χαμάς και του στρατιωτικού βραχίονά της, των ταξιαρχιών Ιζ αλ Ντιν αλ Κάσαμ– εισάγει την περιοχή σε μια περίοδο μεγάλης αβεβαιότητας. Ο υψηλός αριθμός Ισραηλινών θυμάτων (1.400 νεκροί, ως επί το πλείστον άμαχοι που σφαγιάστηκαν), η σοβαρότητα του ψυχολογικού τραύματος στους κόλπους του πληθυσμού, μεγάλη μερίδα του οποίου καθιστά την κυβέρνηση του Μπενιαμίν Νετανιάχου υπόλογη για την καταστροφή, η ακραία αντίδραση του Τελ Αβίβ, το οποίο εξαπέλυσε την επιχείρηση «Σιδερένια Σπαθιά», μια εκστρατεία μαζικών εναέριων βομβαρδισμών που είχαν ως αποτέλεσμα –σύμφωνα με μια καταμέτρηση που σταμάτησε στις 23 Οκτωβρίου– περισσότερους από 5.000 νεκρούς και χιλιάδες τραυματίες από τον άμαχο πληθυσμό, καθιστούν αδύνατη κάθε επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση.
Η προσπάθεια να δοθεί εξήγηση δεν ισοδυναμεί με δικαιολόγηση: γιατί λοιπόν η Χαμάς και οι σύμμαχοί της να εξαπολύσουν αυτή την επίθεση, αφού αποκλείεται να αγνοούσαν ότι θα προκαλούσε μια αντίδραση με τέτοιες τρομακτικές συνέπειες για τον άμαχο πληθυσμό του θύλακα; Όπως παρατηρεί η ερευνήτρια Σοφί Πομιέ, η στρατηγική του ισλαμιστικού κόμματος έχει ως πρώτιστο στόχο να αποτελέσει απάντηση στη συνέχιση του αποκλεισμού που επιβλήθηκε στη Γάζα μετά το 2007 από το Ισραήλ αλλά και την Αίγυπτο (3). Ένα άλλο κίνητρο που επικαλέστηκε ο αρχηγός του πολιτικού γραφείου της Χαμάς (4)ήταν η επίταση της πολιτικής της κατοχής και του εποικισμού, η αύξηση του αριθμού επεισοδίων στην Πλατεία των Τζαμιών, καθώς και οι συνεχείς προκλήσεις του Ιταμάρ Μπεν-Γκβιρ, υπουργού Εσωτερικής Ασφάλειας του Ισραήλ, που έκανε πιο σκληρές τις συνθήκες κράτησης περίπου έξι χιλιάδων φυλακισμένων Παλαιστίνιων. Η επίθεση εποίκων στη μικρή παλαιστινιακή πόλη Χουγουάρα της Δυτικής Όχθης, στις 26 του περασμένου Φεβρουαρίου, σημάδεψε σε μεγάλο βαθμό τους Παλαιστίνιους της Γάζας, πείθοντας πολλούς ανάμεσά τους ότι η ακροδεξιά κυβέρνηση με επικεφαλής τον Νετανιάχου ήταν αποφασισμένη να χρησιμοποιήσει βίαια μέσα για να εκδιώξει ένα μέρος του πληθυσμού από τα εδάφη αυτά. «Πιστεύω πως η Χουγουάρα θα έπρεπε να έχει αφανιστεί», είχε δηλώσει, για παράδειγμα, ο Ισραηλινός υπουργός Οικονομικών Μπεζαλέλ Σμότριτς, ενώ ο Ισραηλινός στρατηγός Γεχούντα Φουχς, επικεφαλής των στρατευμάτων που έχουν αναπτυχθεί στη Δυτική Όχθη, δεν δίστασε να χαρακτηρίσει τις εν λόγω βιαιότητες «πογκρόμ» εναντίον των Παλαιστινίων. Ύστερα από τα γεγονότα, η εσχατολογική ρητορική αυξήθηκε στα παλαιστινιακά κοινωνικά δίκτυα και από εκεί διαδιδόταν μια επίμονη φημολογία: το Τελ Αβίβ προετοίμαζε την αποστολή δύο εκατομμυρίων εποίκων ώστε να δημιουργήσει ασφυκτικές συνθήκες για τον παλαιστινιακό πληθυσμό της Δυτικής Όχθης.
Με την επίθεσή της, η Χαμάς επαίρεται πως είναι η σημαιοφόρος της παλαιστινιακής αντίστασης (5). Η Παλαιστινιακή Αρχή, από την πλευρά της, εδώ και χρόνια έχει περιοριστεί στον ρόλο του εφεδρικού βοηθού του Τελ Αβίβ σε ζητήματα ασφάλειας και διατήρησης της τάξης. Η απόφασή της να χρησιμοποιήσει πραγματικά πυρά στη Τζενίν και στη Ραμάλα εναντίον των διαδηλωτών που ζητούσαν την απομάκρυνση του ιδιαίτερα αντιδημοφιλούς ογδονταεπτάχρονου προέδρου Μαχμούτ Αμπάς μετά τον βομβαρδισμό του νοσοκομείου Αλ-Αχλί (στις 17 Οκτωβρίου) είναι βέβαιο ότι θα ενισχύσει την πολιτική άνοδο της Χαμάς. Η οποία ισχυρίζεται επίσης ότι έδειξε σε όλο τον κόσμο πως κανένας διπλωματικός χειρισμός δεν είναι ικανός να κάνει να ξεχαστεί η κεντρικότητα του παλαιστινιακού ζητήματος. Τα τελευταία χρόνια, η ομαλοποίηση των σχέσεων μεταξύ πολλών αραβικών χωρών (Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Μπαχρέιν, Μαρόκο, Σουδάν) και του Ισραήλ έθεσε τη μοίρα των Παλαιστινίων σε δεύτερο πλάνο. Είναι ακόμη πάρα πολύ νωρίς για να ξέρουμε εάν ο νέος πόλεμος στη Γάζα σημαίνει το τέλος των Συμφωνιών του Αβραάμ του 2020, που επέτρεψαν αυτή την προσέγγιση υπό την καθοδήγηση της κυβέρνησης του Ντόναλντ Τραμπ. Είναι εξίσου πρόωρο να πούμε ότι θα τερματιστούν οι συνομιλίες μεταξύ Τελ Αβίβ και Ριάντ, ωστόσο ένα είναι βέβαιο: η διαδικασία έχει παγώσει. Παρ’ ότι τα εμπλεκόμενα αραβικά καθεστώτα ελάχιστα ενδιαφέρονται για την κοινή γνώμη στις χώρες τους, δεν θα μπορέσουν να παραβλέψουν την ανθεκτικότητα μιας ισχυρής προσήλωσης στο παλαιστινιακό ζήτημα, όπως έχουν ήδη επιβεβαιώσει, εξάλλου, τα δείγματα αλληλεγγύης πολλών ποδοσφαιριστών και φιλάθλων από τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Παγκόσμιου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου στο Κατάρ (6).
Με την προπαγάνδα που έκανε μετά την επίθεσή της, η Χαμάς θέλησε να επωφεληθεί από όσα παρουσιάζει ως στρατιωτικές νίκες: παραβίαση της περίφραξης ασφαλείας –η οποία θεωρούνταν αδιαπέραστη– σε τριάντα περίπου σημεία, πολυήμερη πολιορκία στρατηγικών τοποθεσιών (τη συνοριακή διάβαση του Ερέζ, το αρχηγείο της μεραρχίας που ήταν επιφορτισμένη με τη Γάζα κ.λπ.) και αιχμαλωσία πολλών δεκάδων στρατιωτών, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στον θύλακα ως κρατούμενοι πολέμου. Ενώ οι κυβερνήσεις και τα μέσα ενημέρωσης στη Δύση, ιδιαίτερα στη Γαλλία, επικεντρώθηκαν πάνω απ’ όλα στις πράξεις βίας εναντίον άμαχων πληθυσμών, η Χαμάς επιμένει στο γεγονός ότι διείσδυσε βαθιά στο Ισραηλινό έδαφος (πράγμα που δεν πέτυχε ποτέ η λιβανική Χεζμπολάχ). Μια επιχειρηματολογία που χτυπάει κέντρο σε έναν αραβικό κόσμο ο οποίος για πολύ καιρό είχε αποδεχθεί την ιδέα της συντριπτικής υπεροχής του ισραηλινού στρατού, κυρίως χάρη στην αεροπορία του και στον εξοπλισμό τελευταίας τεχνολογίας που προμηθεύεται από τις ΗΠΑ.
Αλλά η Χαμάς θα πρέπει να αναλάβει και την ευθύνη όλων των συνεπειών της επίθεσής της. Τα πτώματα των κατοίκων της Γάζας και οι καταστροφές δεν μπορούν πλέον να μετρηθούν και υπάρχει η απορία πώς αυτή η γη –που ήδη έχει υποστεί έξι πολέμους μέσα σε δεκαεπτά χρόνια– θα ανακάμψει ύστερα από τόσους ολέθρους. Η προσοχή του κόσμου είναι εστιασμένη στη Γάζα, όμως στη Δυτική Όχθη ο εποικισμός επανέρχεται δριμύτερος. Αφηνιασμένοι, οι έποικοι, υπό την προστασία του στρατού, αναζητούν καθημερινά αφορμές για να τα βάζουν με έναν πληθυσμό τρομοκρατημένο και αφημένο στη μοίρα του (7). Στο στόχαστρο βρίσκονται ιδιαίτερα οι Βεδουίνοι των απομονωμένων χωριών σε αγροτικές ζώνες. Μεταξύ 7ης και 17ης Οκτωβρίου, 58 Παλαιστίνιοι σκοτώθηκαν από τον στρατό και πολλές εκατοντάδες φυλακίστηκαν.
Εκείνο όμως για το οποίο θα πρέπει να λογοδοτήσει πάνω απ’ όλα η Χαμάς είναι η σφαγή ανυπεράσπιστων Ισραηλινών πολιτών, ανάμεσα στους οποίους πολλές δεκάδες νέων που είχαν συγκεντρωθεί για ένα ρέιβ πάρτι στην έρημο κοντά στη Γάζα, και οι δολοφονίες που σημειώθηκαν στο κιμπούτς Κφαρ Αζά. Αυτές οι απάνθρωπες πράξεις, που εμπίπτουν στην κατηγορία των εγκλημάτων πολέμου, σόκαραν και τους υποστηρικτές του παλαιστινιακού αγώνα σε όλο τον κόσμο, χωρίς να υπολογίσουμε ότι στο Ισραήλ προκάλεσαν τον αποτροπιασμό ενός μεγάλου μέρους του στρατοπέδου υπέρ της ειρήνης. Όπως και η κράτηση αμάχων ως ομήρων, αντίθετη με το δίκαιο του πολέμου, τέτοιες ενέργειες οδηγούν αναπόφευκτα στον προβληματισμό για το πολιτικό μέλλον της Χαμάς και για τη συμμετοχή της σε ενδεχόμενες ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις. Ποιος, στο Ισραήλ, ακόμα και από την Αριστερά, θα δεχθεί τώρα πια να έρθει σε διάλογο μαζί της;
Εξάλλου, ένα από τα επίδικα του πολέμου είναι να μάθουμε μέχρι πού θα φτάσει η εκδίκηση του Τελ Αβίβ. Πολλοί από τους ηγέτες του απαίτησαν την εξάλειψη του ισλαμιστικού κόμματος –πράγμα αδύνατο– ή, έστω, τον αφανισμό του από τη Γάζα. Αυτή η δεύτερη εκδοχή στηρίζεται σε ένα σενάριο που διαμορφώθηκε τις πρώτες κιόλας ημέρες μετά την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου. Απαιτώντας να συγκεντρωθεί ο άμαχος πληθυσμός στο νότιο μέρος του θύλακα, το Ισραήλ έδωσε την εντύπωση ότι προετοιμάζει την οριστική εκδίωξή του προς το αιγυπτιακό Σινά. Εντούτοις, το Κάιρο δεν θέλει ούτε να ακούσει να γίνεται λόγος για στρατόπεδα Παλαιστίνιων προσφύγων στο έδαφός του και η αμερικανική κυβέρνηση μοιάζει εχθρική απέναντι σε έναν τέτοιο εκτοπισμό, συνώνυμο μιας νέας «νάκμπα» (καταστροφή).
«Δεν πρέπει πια να αρκούμαστε στο κούρεμα του γκαζόν» (8), ζητούσαν πολλά οργισμένα μηνύματα Ισραηλινών χρηστών του Διαδικτύου στο Χ (πρώην Twitter). [Σ.τ.Μ.: Το «κούρεμα του γκαζόν» είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται από τον ισραηλινό στρατό για να περιγράψει τις περιοδικές επιθέσεις που διενεργεί κατά της Γάζας με σκοπό να διατηρούνται οι Παλαιστίνιοι υπό έλεγχο.] Για εκείνους, το Ισραήλ δεν πρέπει να αρκεστεί στην αναπαραγωγή του σεναρίου των προηγούμενων πολέμων, δηλαδή τα στρατιωτικά αντίποινα, τη διαπραγμάτευση μέσω του Κατάρ και της Αιγύπτου και κατόπιν την επιστροφή στην προηγούμενη εύθραυστη κατάσταση, με μια Χαμάς να εξακολουθεί να διαχειρίζεται τον θύλακα εν αναμονή μιας νέας ανάφλεξης. Σύμφωνα με τις δηλώσεις των μελών της κυβέρνησης του Νετανιάχου αλλά και αξιωματούχων του στρατού, ο στόχος είναι «να αναδιαμορφωθεί η Γάζα» προκειμένου η διακυβέρνησή της στη συνέχεια να παραδοθεί σε έναν νέο παράγοντα. Ποιον; Άγνωστο. Στο παρόν στάδιο, ούτε η Αίγυπτος ούτε η Παλαιστινιακή Αρχή φαίνονται ικανές να παίξουν έναν τέτοιο ρόλο. Όσο για τον Νετανιάχου, θα πρέπει, στη διπλή υπόθεση της διατήρησής του στην εξουσία και μιας σημαντικής αποδυνάμωσης της Χαμάς, να βρει έναν αναπληρωματικό εχθρό το ίδιο χρήσιμο με τον προηγούμενο, που θα επιτρέψει να δοθεί θρησκευτικός χαρακτήρας σε μια σύγκρουση εναντίον του εποικισμού. Εξάλλου, ο επικεφαλής της ισραηλινής κυβέρνησης δεν ήταν που είχε δηλώσει τον Μάρτιο του 2019 ενώπιον των βουλευτών του κόμματός του, του Λικούντ, ότι «όποιος θέλει να παρεμποδίσει τη δημιουργία ενός παλαιστινιακού κράτους οφείλει να υποστηρίξει την πολιτική μας, που αποβλέπει στην ενίσχυση της Χαμάς και στη μεταφορά χρημάτων στη Χαμάς. Αυτό συμβάλλει στη στρατηγική μας: να απομονώσουμε τους Παλαιστίνιους της Γάζας από εκείνους της Δυτικής Όχθης» (9); Εκτός και αν ο πόλεμος οδηγήσει σε μια ειρηνευτική πρωτοβουλία ανάλογη με εκείνη της Μαδρίτης το 1991, μίας από τις σπάνιες στιγμές όπου οι ΗΠΑ είχαν αναγκάσει το Ισραήλ να καθίσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.
Επίμετρο: Ο διχασμός της Αιγύπτου
Η περίπτωση της Αιγύπτου είναι χαρακτηριστική των αντιφάσεων που χαρακτηρίζουν τον χειρισμό του παλαιστινιακού ζητήματος από αρκετές αραβικές πρωτεύουσες. Στη χώρα αυτή, οι διαδηλώσεις, για οποιονδήποτε λόγο, απαγορεύονται αυστηρά. Από τότε που ήρθε στην εξουσία με πραξικόπημα το 2013, ο πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι δεν ανέχεται οποιαδήποτε αντιπολίτευση, αρχής γενομένης από εκείνης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Αλλά αμέσως μετά τους πρώτους ισραηλινούς βομβαρδισμούς της Γάζας, οι αρχές έδωσαν το πράσινο φως για μερικές λαϊκές συγκεντρώσεις σε τοποθεσίες που αποφασίστηκαν από το υπουργείο Εσωτερικών. Τέτοιες συγκεντρώσεις παρουσιάστηκαν ως «εντολή» στον Αλ Σίσι να υπερασπιστεί με τον καλύτερο τρόπο τα συμφέροντα των Παλαιστινίων σε μια βιαστικά οργανωμένη «σύνοδο κορυφής για την ειρήνη» στο Κάιρο (20 Οκτωβρίου).
Σε αυτές, αναπτύχθηκε μεγάλος αριθμός αστυνομικών, αφού το καθεστώς είναι επιφυλακτικό απέναντι σε πιθανές εντάσεις που θα μπορούσαν να το φέρουν σε δύσκολη θέση –και μάλιστα σε μια περίοδο σοβαρής οικονομικής κρίσης. Οι Αιγύπτιοι ηγέτες προτιμούν επίσης να προλάβουν πιθανές κατηγορίες για προδοσία από έναν λαό που παραμένει πολύ εχθρικός προς τις ειρηνευτικές συμφωνίες που υπογράφηκαν με το Τελ Αβίβ το 1978 και το 1979. Παρά την επαγρύπνηση των δυνάμεων ασφαλείας, πραγματοποιήθηκαν αρκετές αυθόρμητες πορείες με το σύνθημα «Ειρήνη, Ελευθερία, αραβική Παλαιστίνη», ένα σύνθημα που θυμίζει τις διαδηλώσεις εναντίον του προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ το 2011. Στο Κάιρο, αρκετές εκατοντάδες διαδηλωτές έσπασαν τον κλοιό ασφαλείας για να καταλάβουν μέρος της εμβληματικής πλατείας Ταχρίρ (10), φωνάζοντας «Δεν δίνουμε εντολή σε κανέναν, εδώ διαδηλώνουμε πραγματικά» και «Ελευθερία, Δημοκρατία, Παλαιστίνη».
(1) «How democracy can move forward, with Jake Sullivan and Will Hurd. The Atlantic Festival 2023», 29 Σεπτεμβρίου 2023, συνέδριο διαθέσιμο στο www.youtube.com.
(2) Radio France Internationale, 28 Αυγούστου 2023.
(3) Sophie Pommier, «La stratégie à quitte ou double du Hamas», Orient XXI, 16 Οκτωβρίου 2023.
(4) Ό.π.
(5) Βλ. Alain Gresh «Qu’est-ce que le Hamas?», Nouvelles d’Orient, 27 Ιανουαρίου 2009, https://blog.mondediplo.net.
(6) Akram Belkaïd, «Coupe du monde de football, un moment palestinien», Orient XXI, 8 Δεκεμβρίου 2022.
(7) Julie Connan, «En Cisjordanie, la vengeance débridée des colons», «La Croix», Παρίσι, 16 Οκτωβρίου 2023.
(8) Sagi Refael, «“Gaza: Mowing the Lawn” by Artist Jaime Scholnick», The Markaz Review, 14 Ιουλίου 2021.
(9) Benjamin Barthe, «Gaza. La fabrique d’une poudrière», «Le Monde», 15 Οκτωβρίου 2023.
(10) Βλ. Martin Roux, «Πλατεία Ταχρίρ, ένα σύμβολο υπό πολιορκία», «Le Monde diplomatique – ελληνική έκδοση», Φεβρουάριος 2021.
