Συμφέροντα Vs ιδανικά.
Γράφει ο Rodger Baker, Διευθυντής του Κέντρου εφαρμοσμένης γεωπολιτικής του Stratfor
Ο θάνατος του Χένρι Κίσινγκερ προκάλεσε πληθώρα άρθρων, σχολίων και αφιερωμάτων, με επαίνους και επικρίσεις για τον πρώην Αμερικανό διπλωμάτη, ο οποίος διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών και σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας στην προεδρία του Ρίτσαρντ Νίξον και του Τζέραλντ Φορντ. Καθώς δεν είμαι ούτε ιστορικός της διπλωματίας, ούτε πρώην γνωστός του, θα αφήσω σε άλλους να ρίξουν φως στη ζωή και την κληρονομιά του. Εξετάζοντας, ωστόσο, τόσο τη διχογνωμία, όσο και τον θαυμασμό που υπάρχουν στο πρόσωπο του Κίσινγκερ, θεωρώ ότι ο θάνατός του αποτελεί μια ευκαιρία να αναλογιστούμε τη σημασία της στρατηγικής σκέψης και την ανάγκη εξισορρόπησης συμφερόντων και ιδανικών. Ως βασικός πρωταγωνιστής στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο Κίσινγκερ αναδείχθηκε σε μια εποχή που η στρατηγική σκέψη ήταν σεβαστή και περιζήτητη και που ο προσδιορισμός των εθνικών συμφερόντων -αν και εξακολουθούσε να είναι κατά καιρούς δυσάρεστος για πολλούς- έπαιζε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής. Στη Δύση, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, τόσο η στρατηγική σκέψη όσο και η έννοια του εθνικού συμφέροντος απέκτησαν το στίγμα των παρωχημένων, ακόμη και των κακών ιδεών.
Γεωπολιτικά Συμφέροντα vs. Ιδανικά
Αν δούμε τις ενέργειες, τις δηλώσεις και τα γραπτά του Κίσινγκερ, θα διαπιστώσουμε την προτίμησή του στο συμφέρον έναντι των ιδανικών. Σε μια εποχή έντονου αντικομμουνισμού, ο Κίσινγκερ ηγήθηκε του ανοίγματος με την Κίνα ως τρόπο εκμετάλλευσης της σινοσοβιετικής διάσπασης, ενισχύοντας παράλληλα τον περιορισμό. Όταν τα πολιτικά ιδεώδη επεδίωκαν την αντιμετώπιση της κομμουνιστικής επέκτασης ως τρόπο διασφάλισης των δημοκρατικών ελευθεριών, υποστήριξε βομβαρδισμούς στην τότε ουδέτερη Καμπότζη για την επίτευξη των αμερικανικών στόχων στο Βιετνάμ, καθώς και την ανατροπή δημοκρατικά εκλεγμένων κυβερνήσεων στη Λατινική Αμερική για τη διατήρηση της αμερικανικής ηγεμονίας στο δυτικό ημισφαίριο. Ενώ ο τρόπος που χρησιμοποιήθηκε προκάλεσε φυσική ζημία σε πολλούς (και ισχυρισμούς για εγκλήματα πολέμου), οι σκοποί, μακροπρόθεσμα, φαίνεται ότι ήταν αποτελεσματικοί στην αναχαίτιση της σοβιετικής προέλασης, και συνεπώς στην παρεμπόδιση της «ισχύος της καρδιάς της γης», αν και είναι δύσκολο να αποδειχθεί. Για τον Κίσινγκερ, οι πολιτικές αποφάσεις σπάνια ήταν ξεκάθαρες ή αντλούνταν από έναν κατάλογο καλών επιλογών. Η ευρύτερη εικόνα, οι στρατηγικοί σκοποί, ήταν αυτό που βάρυνε την ισορροπία μεταξύ δύο ή τριών κακών επιλογών.
Οι αντιλήψεις του Κίσινγκερ για τη διεθνή ασφάλεια είναι ξεκάθαρα πλαισιωμένες με κλασικούς ευρωαμερικανικούς γεωπολιτικούς όρους. Είδε τη Σοβιετική Ένωση ως τη δύναμη της καρδιάς της γης, αντλώντας από τις εικόνες του Βρετανού γεωγράφου Μάκιντερ. Πολέμησε την πιθανή κομμουνιστική επέκταση κατά μήκος αυτού που ο αμερικανός γεωπολιτικός Nicholas Spykman ονόμασε «Αναχωματικό Δακτύλιο» (rimland), την έκταση της παράκτιας γης που περικλείει την Ευρασία. Χρησιμοποίησε την ισορροπία δυνάμεων ως εργαλείο για να μειώσει αυτό που θεωρούσε ως δυνητικές υπαρξιακές απειλές για τις Ηνωμένες Πολιτείες και για να διαχειριστεί την περιφερειακή και παγκόσμια δυναμική. Και αν οι πράξεις του δεν ήταν αρκετές, ένα ανέκδοτο του Dr. Geoff Sloan, ενός από τους ιδρυτές του Αγγλοαμερικανικού Φόρουμ Μάκιντερ, σχετικά με μια συζήτηση που είχε με τον Zbigniew Brzezinski, ο οποίος διετέλεσε σύμβουλος εθνικής ασφάλειας του Αμερικανού προέδρου Τζίμι Κάρτερ, αναδεικνύει τον πολύ συγκεκριμένο ρόλο που έπαιξε η γεωπολιτική στην πρώιμη ακαδημαϊκή διαμόρφωση του Κίσινγκερ. Το 2002, ο Sloan ρώτησε τον Μπρεζίνσκι για το πότε συνάντησε για πρώτη φορά τη γεωπολιτική, και εκείνος απάντησε ότι, ως μεταπτυχιακός φοιτητής στο Χάρβαρντ, του ανατέθηκε μαζί με έναν άλλο φοιτητή να παρουσιάσουν μια εργασία για τη γεωπολιτική του Μάκιντερ. Αυτός ο άλλος φοιτητής ήταν ο Χένρι Κίσινγκερ.
Η αντίληψη του Κίσινγκερ για τα αμερικανικά συμφέροντα, με βάση την κλασική γεωπολιτική, αναγνώριζε την ανοησία της παραδοχής ότι οι –υπέρ του απομονωτισμού- Ηνωμένες Πολιτείες θα ήταν ασφαλείς Ηνωμένες Πολιτείες. Η ικανότητά του να σκέφτεται στρατηγικά, βλέποντας γεωγραφικά και χρονικά, του παρείχε έναν τρόπο να βλέπει και να εκμεταλλεύεται ευκαιρίες ακόμη και όταν η πολιτική σκοπιμότητα μπορεί να ήταν εναντίον τους. Εξασφάλισε την κυρίαρχη επιρροή των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μέση Ανατολή μετατρέποντας την Αίγυπτο από σοβιετικό σύμμαχο σε αμερικανό πελάτη, σχεδίασε την απόσυρση των αμερικανικών δυνάμεων από το Βιετνάμ, εκμεταλλεύτηκε τη σινοσοβιετική διάσπαση και αναδιαμόρφωσε τη σοβιετική ανάσχεση μέσω της ύφεσης. Καθένα από αυτά αποδείχθηκε αποτελεσματικό, αλλά συχνά με τεράστιο ανθρώπινο κόστος στο εξωτερικό – και εις βάρος της συνολικής εικόνας των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Κίσινγκερ ασχολήθηκε με τη «σκληρή ισχύ», όχι με την ήπια ισχύ, και θυσίασε τα ιδανικά για τα συμφέροντα, θεωρώντας τα τελευταία πιο σημαντικά και τελικά απαραίτητα για να διασφαλίσει τα πρώτα.
Μπορούμε να επικρίνουμε την υποτίμηση των παραδοσιακών αμερικανικών ιδεωδών, τη συχνή περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την προφανή έλλειψη ενδιαφέροντος για τις επιπτώσεις των αποφάσεων πολύ πέρα από τον πυρήνα της ασφάλειας των Ηνωμένων Πολιτειών. Αλλά από θεωρητική και πολιτική άποψη, ένα από τα δυνατά σημεία του Κίσινγκερ ήταν η ικανότητά του να εντοπίζει και να ενεργεί με βάση τα εθνικά συμφέροντα, διατυπωμένα με ωμούς όρους εθνικής ασφάλειας, ακόμη και όταν οι ενέργειες αυτές εμφανίζονταν αντίθετες με τα δηλωμένα ιδανικά ή την πολιτική σκοπιμότητα. Μπορούσε να εξηγήσει την προσέγγιση των ΗΠΑ με την κομμουνιστική Κίνα (και την εγκατάλειψη της Ταϊβάν), για παράδειγμα, με όρους συμφερόντων και όχι με την εγκατάλειψη των αντικομμουνιστικών ιδεωδών.
Αναγνωρίζοντας τα εθνικά συμφέροντα
Ο Κίσινγκερ δεν απέφυγε τη δυσάρεστη αλήθεια ότι τα έθνη έχουν συμφέροντα που, στα πιο βασικά τους, διαμορφώνονται από την ωμή γεωγραφία, η οποία είναι άσπλαχνη και άδικη. Για να παραθέσουμε το βιβλίο του Mackinder “Δημοκρατικά ιδεώδη και πραγματικότητα” του 1919, ”Δεν υπάρχει στη φύση κάτι τέτοιο, όπως η ισότητα ευκαιριών για τα έθνη”. Αυτή η απλή δήλωση εξακολουθεί να αποτελεί αδιάψευστη βάση για τις διεθνείς σχέσεις και τη γεωπολιτική ανάλυση. Οι πόροι, το κλίμα, η πρόσβαση και οι διαδρομές δεν κατανέμονται ομοιόμορφα σε όλη την υδρόγειο, και έτσι εξ αρχής υπάρχει ανισότητα και ανταγωνισμός. Είτε μέσω του εμπορίου, είτε μέσω της κατάκτησης, του προσεταιρισμού ή του εξαναγκασμού, τα έθνη επιδιώκουν να διατηρήσουν και να εκμεταλλευτούν ό,τι έχουν και να αποκτήσουν πρόσβαση ή να παρακάμψουν ό,τι δεν έχουν. Δεν χρειάζεται να μας αρέσει αυτό για να αναγνωρίσουμε ότι παραμένει βασικό μοτίβο των διεθνών σχέσεων.
Στη συντελούμενη επιστροφή σε ένα πολυπολικό παγκόσμιο σύστημα, η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο τα διάφορα έθνη προσδιορίζουν και διατυπώνουν τα εθνικά τους συμφέροντα είναι ζωτικής σημασίας για την πρόβλεψη των αλλαγών, των κινδύνων και των ευκαιριών. Οι χώρες που αδυνατούν να κατανοήσουν τα συμφέροντά τους ή εκείνα άλλων χωρών, κινδυνεύουν να υπερκεραστούν από πιο έξυπνες ή μεγαλύτερες δυνάμεις. Για τις μεγάλες δυνάμεις, χωρίς σαφώς καθορισμένα συμφέροντα, η εξωτερική πολιτική κινείται, παρασυρόμενη από μία κρίση, ένα γεγονός ή ιδεολογικές επιταγές, με μικρή συνοχή μεταξύ των ενεργειών και ελάχιστη προσοχή στο συνολικό αντίκτυπο των ενεργειών αυτών. Αυτό οδηγεί σε υπερβάσεις, αντιφατικές πρωτοβουλίες και, συχνά, σε μια στιγμή κρίσης όπου η κυβέρνηση πρέπει να θέσει προτεραιότητες στους πόρους και τις δαπάνες, υπονομεύοντας την ίδια την ιδεολογική εικόνα που επιδιώκει να προβάλει.
Ο Κίσινγκερ αναμφίβολα αφήνει πίσω του μια περίπλοκη κληρονομιά. Αλλά ενώ οι διαμάχες που περιβάλλουν τη διπλωματική του σταδιοδρομία αναδεικνύουν τους κινδύνους της επιδίωξης συμφερόντων χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα ιδανικά, η επιδίωξη ιδανικών χωρίς σαφή κατανόηση και διατύπωση συμφερόντων μπορεί να προκαλέσει εξίσου μεγάλη ζημιά. Η πορεία στον σημερινό ολοένα και πιο πολυπολικό κόσμο θα απαιτήσει συνεπώς την ανανέωση της σημασίας και της εκπαίδευσης για τη στρατηγική ανάλυση, τον προσδιορισμό των συμφερόντων και τη διαμόρφωση των προτεραιοτήτων, αναγνωρίζοντας παράλληλα τη αέναη δύναμη των ιδανικών.
